કોલેજના છેલ્લા વર્ષમાં અભ્યાસ કરતા રેહાનને બપાવાજીનો નેવુમો જન્મદિવસ ઊજવવાનો સૌથી વધારે ઉમળકો હતો. બપાવાજીની પોતાની ખાસ ઈચ્છા નહોતી. નાનપણમાં દરેક જન્મદિવસ ઉંમરમાં વધારો થયાનો આનંદ આપે છે પણ આ ઉંમરે તો જન્મદિવસ જીવનમાં એક વર્ષ ઓછું થયાનો અહેસાસ કરાવે છે. એમાં ઉજવણી કરવા જેવું શું છે, બપાવાજીને વિચાર આવ્યો. કુટુંબના આગ્રહથી એ છેવટે માની ગયા. નાનો દીકરો આદિલ અને પિરાન અને એક દીકરી રતિ પરદેશમાં હતાં જ્યારે પોતે મોટા દીકરા બહેરામ સાથે મુંબઈમાં રહેતા હતા. બહેરામ ગોદરેજમાં કામ કરતો હતો અને પોતાની મમ્મી ગુજરી ગયા પછી નવસારીમાં એકલા રહેતા પિતાજીને મુંબઈ પોતાની પાસે લઈ આવ્યો હતો. એની ઈચ્છા હતી કે આ પ્રસંગે આખો પરિવાર ભેગો થાય. બપાવાજી ખોરદાદ સાલને દિવસે જન્મેલા એટલે તેમનો જન્મદિવસ ખોરદાદ સાલને દિવસે જ ઉજવાય. બહેરામને લાગ્યું કે બપાવાજીનો જન્મ દિવસ મનાવવા બધા પરદેશથી મુંબઈ આવે તો કેટલું સારૂં, રેહાન પણ આ વાત જાણી ખુશ થઈ ગયો. છેવટે ઘરના બધાજ સભ્યો માની ગયા હતા અને તેઓની આવવાની તારીખો નક્કી થઈ ગઈ. છતાં બપાવાજીને લાગ્યા કરતું હતું કે આટલા મોટા પાયા પર આવી ઉજવણી કરવી કેટલી યોગ્ય છે. પણ આખો પરિવાર ભેગો થશે એ વિચારથી એ માની ગયા હતા. પરદેશથી આવતા દરેકે પોતાની રહેવાની વ્યવસ્થા કરી લીધી હોવાથી બહેરામને માથેથી આ જવાબદારી ટળી ગઈ હતી.
બહેરામના દોસ્તના પનવેલના ફાર્મ હાઉસના બંગલામાં બધી વ્યવસ્થા થઈ ગઈ હતી. રેહાને પણ એક દિવસ પહેલાં બધી વ્યવસ્થાની જાતે ચકાસણી કરી લીધી હતી અને પાર્ટીના દિવસે સવારથી જ એ ત્યાં કામમાં લાગી ગયો હતો. બધા તૈયારીમાં વ્યસ્ત હતા. જે થોડુંઘણું ડેકોરેશન કરવાનું હતું તે પણ થઈ ચૂક્યું હતું અને કેક પણ પહોંચી ગઈ હતી. માત્ર પરિવાર પૂરતી જ આ પાર્ટી હોવા છતાં પણ નાનામોટા બધાં મળીને ત્રીસેક વ્યક્તિની હાજરી રહેવાની હતી. રેહાન જે તેના બપાવાજીને બહુ જ પ્રેમ કરતો હતો તે તેમને લઈને પહોંચ્યો ત્યારે લગભગ બધા જ આવી ચૂક્યા હતા અને ફાર્મહાઉસના લોનમાં છૂટાછવાયા ગોઠવાઈ પણ ગયા હતા. રેહાનના ખભા પર હાથ મૂકીને પા પા પગલી ચાલતા બપાવાજી લોનમાં આવી સોફા પર બેસી ગયા. ઘરની બહાર ખાસ જતા ન હોવાથી એમના ચહેરા પર થોડો થાક વર્તાતો હતો. કોઈએ પાણીનો ગ્લાસ ધર્યો તો એમણે હાથના ઈશારાથી ના પાડી. બપાવાજીના આગમનની સાથે જ બધાંની વાતો એકાએક અટકી ગઈ હતી અને દરેકે ઊભા થઈ એમનું સ્વાગત કર્યું હતું. પરિવારના સભ્યો એક પછી એક બપાવાજીના આશીર્વાદ લેવા એમની નજીક આવવા લાગ્યા. પોતાના દીકરા-દીકરીઓનો પરિચય પણ કરાવતા ગયા. નવી પેઢીના વંશજોને મળીને બપાવાજીના ચહેરા પર ખુશી ઝલકતી હતી. રેહાન બાજુમાં જ ઊભો રહી આ પરિચયવિધિ જોઈ રહ્યો હતો. એને લાગ્યું કે વિદેશમાં રહેતાં પિતરાઈ ભાઈ-બહેનો કંઈક વધારે પડતો શિષ્ટાચાર કરી રહ્યા હતાં. કદાચ એમને ભારતીય સંસ્કૃતિ અને સભ્યતા થોડી વધારે માત્રામાં સમજાવાઈ હશે. બપાવાજીની સાથે સાથે રેહાન પણ આ વિસ્તરિત પરિવારના દરેક સદસ્યથી પરિચિત થતો રહ્યો.
પાર્ટીનો રંગ ધીરે ધીરે જામી રહ્યો હતો પણ રેહાન કોઈ અંગરક્ષકની જેમ બપાવાજીની આસપાસ જ રહેતો હતો. છેવટે બપાવાજીના આદેશથી એ બહાર લોનમાં આવ્યો અને મહેમાનોને મળવા લાગ્યો. અમેરિકાથી આવેલા આદિલકાકાએ શું ભણે છે અને શું કરવા માંગે છે તે પૂછ્યું ત્યારે રેહાને કહ્યું –
‘બી.કોમ.ના છેલ્લા વર્ષમાં છું, સી.એ. થવાનો વિચાર છે.’
‘બી.કોમ. થયા પછી જો ખરેખર કેરિયર બનાવવી હોય તો અમેરિકા ભણવા આવી જા. આપણું ઘર છે એટલે કોઈ ચિંતા નથી.’ ત્યાં જ કાકી પેરિને ટકોર કરી કે ‘આજકાલ તો દરેક વિદ્યાર્થી હોસ્ટેલમાં રહેવું જ પસંદ કરતા હોય છે જેથી ભણતરનો પૂરો લાભ લઈ શકાય.’ રેહાનને લાગ્યું કે કાકીએ અત્યારથી જ પાળ બાંધવાની શરૂઆત કરી દીધી હતી.
‘પરદેશમાં ભણવાની મારી ખાસ ઈચ્છા નથી.’ રેહાને વાતનો અંત લાવવા માટે કહ્યું.
‘જો મારી વાત ધ્યાનથી સાંભળ. અહીં ઈન્ડિયામાં કોઈ ભવિષ્ય નથી. બાકી જો તારે પણ તારા પપ્પાની જેમ ઈન્ડિયામાં જ રહેવું હોય તો તારી ઈચ્છા.’
રેહાનને આદિલકાકાની વાત ગમી નહીં પણ એ ‘વિચાર કરી જોઈશ’ કહી ચૂપ રહ્યો.
જેમના ફોટાઓ કેવળ ફેસબુક પર જોયા હતા તેવા બે ચાર કઝિન્સ સાથે ઔપચારિક વાતો થઈ ગઈ. આદિલકાકાનો દીકરો જિમી પહેલી વાર ઈન્ડિયા આવ્યો હતો માટે એ લોકો બપાવાજીનો જન્મદિવસ ઊજવી બીજા દિવસે જ તાજમહેલ જોવા આગ્રા જવાના હતા. બપાવાજીએ કહ્યું પણ હતું કે આવ્યો છે તો થોડા દિવસો સાથે રહીને જા. દરેકને સમયનો અભાવ અને ટૂંકી રજા નડતા હતાં. જેમાં આ પ્રસંગ ઉપરાંત નવી પેઢીને ઈન્ડિયા પણ બતાવવાનું હતું. લંડનથી આવેલા પિરાનકાકાનો દીકરો અને દીકરી ઈન્ડિયા આવી ચૂક્યાં હતાં પણ રાજસ્થાન જોવાનું રહી ગયું હતું. જે આ વખતે જોઈ નાંખવું હતું. કેનેડાથી આવેલાં રતિ ફઈ અને તેમની પુત્રી ડેલાવીન થોડો સમય મુંબઈમાં રહેવાનાં હતાં. બપાવાજીએ રતિ ફઈને પૂછ્યું પણ હતું – ‘હોમી મર્ચન્ટ નથી આવ્યા?’
બપાવાજી ફુઆને આ નામથી જ બોલાવતા હતા.
‘ના, એમને રજા નથી મળી.’ રતિ ફઈએ ઉત્તર આપ્યો હતો.
ડેલાવીન અને રેહાન લગભગ સરખી ઉંમરનાં હોવાથી એમની વચ્ચે મિત્રતા જલદી બંધાઈ ગઈ હતી.
જ્યાં બપાવાજી બેઠા હતા ત્યાં જ કેક કાપવાની વિધિ શરૂ થઈ. પરિવારથી ઘેરાયેલા બપાવાજીએ બેઠાં બેઠાં જ કેક કાપી અને બધાંએ તાળીઓ પાડી એ પળને ‘હેપી બર્થ ડે’ ગાઈને વધાવી લીધી.
‘હવે શતાબ્દીમાં માત્ર દસ જ વર્ષ ખૂટે છે.’ કોઈએ કહ્યું, બપાવાજી કંઈક બોલે તેવી બધાની ઈચ્છાને માન આપી એમણે હેન્ડમાઈક હાથમાં લઈ ખોંખારો ખાઈને શરૂઆત કરી –
‘આ પ્રસંગે આખો પરિવાર ભેગો થયો છે તેનો મને ખૂબ આનંદ છે. આજે મને હિલ્લાની ગેરહાજરી ખૂંચે છે. એ હયાત હોત તો કેટલી રાજી થઈ હોત. હવે મારાં કેટલા વર્ષ બાકી છે તેની ખબર નથી પણ બહુ ઓછાં છે એ જાણું છું. આપણા પરિવારના વૃક્ષની શાખા પ્રશાખાઓ વિદેશ સુધી ફેલાઈ ચૂકી છે. હું ન હોઉં ત્યારે પણ આ રીતે જ બધા હળીમળીને રહો તેવી આશા વ્યક્ત કરું છું. તમે બધા જ તમારા સંસારમાં સુખી રહો તે જ મારા આશીર્વાદ છે.’
આ વિધિ પતી ગયા પછી લોન પર પાર્ટીનો રંગ જામી રહ્યો હતો. પરિવારના સદસ્યો કોઈ ઔપચારિકતા પૂરી કરતા હોય તેવી રીતે થોડી વારા બપાવાજી પાસે બેસી ફરી પાર્ટીમાં ભળી જતા હતા. રેહાન કોઈ મોટી જવાબદારી નિભાવતો હોય તેમ ઘડીક બપાવાજી પાસે તો ઘડીક બહાર લોન પર ફરતો રહ્યો.
ડેલાવીન સાથે જે પણ વાતો થઈ એમાં એ રેહાનને નિખાલસ અને ખુલ્લા દિલની લાગી. એ કેનેડાના મોન્ટ્રિયલ શહેરમાં ફેશન ડિઝાઈનિંગનો કોર્સ અને સાથે જોબ પણ કરતી હતી. એની સાથે કેનેડાના કોલેજ જીવન અને એની પ્રવૃત્તિ વિશે થોડી વાતો થઈ. એની વાતો સાંભળ્યા પછી રેહાનને લાગ્યું કે બંને દેશોના વિદ્યાર્થીજીવનમાં કેટલું બધું અંતર છે. આપણે ત્યાં પરિવારની નિકટતા હોય છે તે ડેલાવીનને ગમતી હતી.
‘મને ઈન્ડિયા ગમે છે, અહીંના લોકો પણ ગમે છે. તેમ છતાં હું કેનેડા ન છોડી શકું. એ દેશમાં હું મોટી થઈ છું.’ ડેલાવીને કહ્યું. રેહાને જ્યારે પોતાના વતન પ્રત્યેના આકર્ષણની વાત કરી ત્યારે ડેલાવીને સ્પષ્ટ કહી દીધું, ‘આજે મને કેનેડા સિવાય બીજા બધા જ દેશ પરદેશ લાગે છે.’
વાતવાતમાં જાણવા મળ્યું કે ડેલાવીન અને એનાં ડેડી-મમ્મી બધાં જ જુદાં જુદાં શહેરોમાં રહેતાં હતાં.
‘મમ્મી ઓટોવામાં જોબ કરે છે અને ડેડી ટોરેન્ટોમાં રહે છે. હું વીકએન્ડમાં ક્યારેક એમને મળવા જાઉં છું. પણ મમ્મી અને ડેડી તો બે વર્ષથી સેપરેટ થઈ ગયાં છે.’
‘આઈ એમ સોરી. મને આ વાતની ખબર નહોતી.’ રેહાને કહ્યું.
‘જો આ વાત તારા સુધી જ રાખજે. બપાવાજીને નહીં કહેતો. એમને શોક લાગશે.’
‘આઈ પ્રોમિસ.’ રેહાને કહ્યું.
રેહાનની ખાસ ઈચ્છા હતી કે સમસ્ત પરિવારનો એક ગ્રૂપ ફોટો પાડે. બધા પોતાની વાતોમાં એટલા મશગૂલ હતા કે કોઈએ એની વાત પર ધ્યાન જ ન આપ્યું. એણે ફરી વિનંતી કરી ત્યારે આદિલકાકા બોલ્યા,
‘જો આ એક મીડલ ક્લાસ મેન્ટાલિટી છે. તું કહે એટલે અમે બધા લાઈનબંધ ઊભા રહી જઈએ અને પછી તારા ઈશારે એક સ્માઈલ આપીએ.’ અને પછી સલાહ આપી, ‘એના કરતાં જેવી રીતે બધા બેઠા છે એમના વ્યક્તિગત ફોટા પાડી લે – નેચરલ પોઝમાં.’
રેહાન થોડો નિરાશ જરૂર થયો પણ ફોટાઓ પાડી લીધા પછી બપાવાજીને આ વાત કહી. બપાવાજીના ચહેરા પર એક આછું સ્મિત ફરકીને ચાલ્યું ગયું. ‘જો બેટા, આપનો પરિવાર હવે ઘણો મોટો થઈ ફેલાઈ ગયો છે. તારા કેમેરાના ફોક્સમાં એ નહીં આવી શકે.’ બપાવાજીએ રેહાનની પીઠ થાબડીને સલાહ આપી.
પાર્ટી જામી રહી હતી અને નવી પેઢી એકબીજાથી પરિચિત પણ થઈ ચૂકી હતી. નાના ગ્રૂપમાં એમની વાતો ચાલી રહી હતી. રેહાન ક્યારેક એમની વાતો સાંભળતો તો ક્યારેક બપાવાજીનું ધ્યાન રાખતો હતો. એને લાગ્યું કે પરિવાર ભેગો જરૂર થયો છે પણ સંગઠિત થવા કરતાં એકબીજા પર કટાક્ષ કરવાની વૃત્તિ વધારે વર્તાતી હતી. નિકટનાં સગાં હોવા છતાં પણ જાણે અપરિચિત હતાં. નિકટતા કરતાં એમની વચ્ચે રહેલું અંતર વધારે પ્રબળ હતું. આવા સંબંધોમાં આત્મીયતા કરતાં ઔપચારિકતા વધારે હોય તેવું રેહાનને લાગી રહ્યું હતું. બપાવાજી શરૂઆતથી જ આ ઉજવણીનો વિરોધ કરી રહ્યા હતા. રેહાનને એમના વિરોધનું કારણ ધીરે ધીરે સમજાઈ રહ્યું હતું. એને ખુશી એ વાતની હતી કે આ પ્રસંગના લીધે એને પોતાના પિતરાઈ ભાઈ-બહેનોનો પ્રત્યક્ષ પરિચય તો મળ્યો હતો. અત્યાર સુધી જેમને ફેસબુક પર જ જોયા હતા તે આજે ફેસ-ટૂ-ફેસ આવી ગયા હતા.
બહાર લોન પર બધા પાર્ટી માણી રહ્યા હતા અને બપાવાજીની ભૂમિકા જાણે પૂરી થઈ ગઈ હોય તેમ લાગી રહ્યું હતું. બપાવાજી હવે થોડા થાકી પણ ગયા હતા અને એમણે ઘેર જવાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરી. ફરી એ જ ઔપચારિક શિષ્ટાચાર તથા ખોરદાદ સાલ-મુબારક કરી બધાએ એમને વિદાય આપી. રેહાનના ટેકે બપાવાજી ગાડીમાં બેઠા અને બધાંને બાય કરી વિદાય લીધી. પાર્ટી પાછળ છૂટી ગઈ. રેહાનના ચહેરા પર પ્રસંગની જવાબદારી સફળતાથી નિભાવ્યાનો આનંદ હતો. ઉતાર ચડાવવાળા સાંકડા રસ્તા પરથી ગાડી જઈ રહી હતી. રસ્તાની બંને બાજુએ વૃક્ષોની હાર હતી. છૂટાંછવાયાં મકાનો અને વૃક્ષોની વચ્ચેથી ક્યારેક દરિયો દેખાઈ જતો હતો. રેહાન આ રમણીય દ્રશ્યને માણી રહ્યો હતો ત્યાં બપાવાજી બોલ્યા ‘રતિ અને હોમી મર્ચન્ટ વચ્ચે મને બધું બરાબર હોય તેમ નથી લાગતું.’
‘કેમ બપાવાજી, ફુઆજીને રજા નથી મળી એટલે એ નથી આવ્યા,’ રેહાને શંકા દૂર કરવા કહ્યું.
‘જો બેટા, તું એમની વાતો પરથી તારો અભિપ્રાય બાંધે છે. જ્યારે મારી ઉંમરે હું એમના ચહેરા અને આંખોની ભાષા વાંચી શકું છું’, બપાવાજીએ ઘટસ્ફોટ કર્યો અને ગાડીમાં એકાએક બ્રેક લાગી.