ફિરદૌસીના શાહનામેહ મુજબ, પ્રાગૈતિહાસિક પેશદાદીયન સમયમાં (એટલે કે, અશો જરથુષ્ટ્રના આગમન પહેલા પણ) ઈરાની સમાજ ચાર વર્ગો અથવા વ્યવસાયોમાં વહેંચાયેલો હતો – આર્થ્રવન અથવા ધર્મગુરૂ, રથેસ્તાર અથવા યોદ્ધા, વસ્ત્રિયોશ અથવા ખેડૂત અને હુતાઓ અથવા કારીગર. આજે, ઝોરાસ્ટ્રિયનોમાં, આપણી પાસે ફક્ત બે જ વર્ગો છે આથ્રવન (અથોરનાન) અથવા ધર્મગુરૂઓ અને બેહદીન અથવા સમાજ. આથ્રવન શબ્દનો અર્થ થાય છે આગ રાખનાર જ્યારે બેહદીનનો અર્થ થાય છે સારા ધર્મનો અનુયાયી. પારસી પરંપરામાં, ધર્મગુરૂઓ વંશપરંપરાગત છે અને માત્ર એક બાળક કે જેના પિતા ધર્મગુરૂ પરિવારમાંથી હોય તે જ ધર્મગુરૂ તરીકે દીક્ષા લઈ શકે છે.
ધર્મગુરૂઓના પ્રકાર
ધર્મગુરૂ માટેનું પ્રથમ પગલું એ નાવાર (નવબાર) અથવા સારા અર્પણના વાહક તરીકે દીક્ષા લેવાનું છે. આવા ધર્મગુરૂ જશન જેવા બાહ્ય ધાર્મિક વિધિઓ કરી શકે છે. જો કે, જો ધર્મગુરૂ પણ યસ્ના (ઇજાશ્ને), બાજ, વંદીદાદ, નિરંગદિન વગેરે જેવા ઉચ્ચ આંતરિક ધાર્મિક વિધિઓ કરવા માટે ઉત્સુક હોય, તો તેણે મરતબ નામના બીજા અને ઉચ્ચ દીક્ષાના તબક્કામાંથી પસાર થવું જોઈએ, જેનો અર્થ થાય છે ઉચ્ચ પદ.

પ્રાચીન સમયમાં, પદાનુક્રમમાં સંગઠિત અનેક પ્રકારના ધર્મગુરૂઓ હતા, જેમના કાર્યોને હવે બિનજરૂરી માનવામાં આવે છે અથવા અન્યમાં જોડવામાં આવે છે. સાસાનીદ સમયગાળા દરમિયાન, જ્યારે પારસી ધર્મ રાજ્યનો ધર્મ હતો, ત્યારે ધર્મગુરૂઓ પાસે ધાર્મિક શુદ્ધિકરણ અને પ્રાર્થના દ્વારા સજા જાહેર કરવાની અથવા તપશ્ચર્યા સૂચવવાની સત્તા હતી.
ધર્મગુરૂની સર્વોચ્ચ શ્રેણી માથરન હતી, જેઓ ખૂબ જ ધર્મનિષ્ઠ માનવામાં આવતા હતા અને પવિત્ર શ્લોકો રચવાની કાવ્યાત્મક ક્ષમતાઓથી પણ સંપન્ન હતા. આથ્રવન પવિત્ર અગ્નિના રક્ષક હતા. ઝાઓતાર યસ્ના (ઇજાશ્ને) જેવા સમારંભોમાં કાર્યકારી અથવા પ્રમુખ ધર્મગુરૂ હતા. માગી અથવા મગુ એ ધર્મગુરૂઓનો એક વિશિષ્ટ વર્ગ હતો જેઓ ગુપ્ત જ્ઞાન, ઉપચાર શક્તિ અને ભવિષ્યકથનની શક્તિથી સંપન્ન હતા. તેઓએ સપનાનું અર્થઘટન પણ કર્યું અને ભવિષ્યને દર્શાવવા માટે દૈવી વિધિઓ પણ કરી. તેઓ પ્રાચીન ઈરાનના પશ્ચિમ ભાગો સુધી મર્યાદિત હતા અને મોટાભાગે રાજાઓના દરબારમાં સેવા આપતા હતા.
એક સારા ધર્મગુરૂના ગુણ
પહલવી ગ્રંથો પંચ હેમ આઈ અસ્રોનાનનો સંદર્ભ આપે છે, અથવા પાંચ ગુણો કે જે ધર્મગુરૂ પાસે હોવા જોઈએ:
1. દોષરહિત પ્રમાણિકતા.
2. સુખદ સ્વભાવ અને પ્રેક્ટિસ (માત્ર ઉપદેશ જ નહીં) સારા વિચારો, સારા શબ્દો અને સારા કાર્યો.
3. દસ્તુર (દસ્તાવર)ની ભૂમિકામાં સમજદાર બનો અને ધાર્મિક નેતા તરીકે સાચું બોલો અને ધર્મને સત્યતાથી શીખવો.
4. શ્રદ્ધા સાથે યઝદાન (ઈશ્વર)ની પૂજા કરો, નાસ્ક (શાસ્ત્રીય ગ્રંથો) યાદ રાખો અને ધાર્મિક વિધિઓ યોગ્ય રીતે કરો.
5. ધર્મગુરૂની ફરજોમાં ઉત્સાહી બનો, વિશ્વાસની કબૂલાતનું પાલન કરો (દીન નો કલમો) અને સત્ય, જ્ઞાન અને ડહાપણ સાથે ધર્મના વિરોધીઓ સાથે ઉગ્રતાપૂર્વક સામનો કરો.
યાદ રાખવા પર ભાર
ધર્મગુરૂઓના ગુણોમાંના એકમાં શાસ્ત્રોને યાદ રાખવાનો સમાવેશ થાય છે. આજે પણ, એક સંપૂર્ણ જરથોસ્તી ધર્મગુરૂ પાસે યસ્નાના તમામ બોત્તેર હા અથવા પ્રકરણો યાદ રાખવાની અપેક્ષા છે. ગુજરાતીમાં બોહતેરનો અર્થ થાય છે બોત્તેર અને આ રીતે યસ્નાના તમામ બોત્તેર અધ્યાય યાદ રાખનાર પુરોહિતને બોત્તેરી કીધેલો મોબેદ કહેવામાં આવે છે.
પારસી શાસ્ત્રો પ્રશિક્ષિત યાદશક્તિને સારા દસ્તવાર અથવા દસ્તુરના સૌથી મહત્વપૂર્ણ ગુણોમાંથી એક માને છે. પહલવી દિનકાર્ડ પાદરીઓ માટે ગાસન ઉત હદોક્ત વર્મ કર્તમ સૂચવે છે, એટલે કે, પાદરીએ ગાથા અને હદોખ્ત યાદ રાખવા જોઈએ. જો ધર્મગુરૂઓએ ગાથાને યાદ ન કરી હોત, તો કદાચ આપણે આ સૌથી પ્રાચીન ગીતો (ગાથા) પણ ગુમાવી દીધા હોત જે માનવામાં આવે છે કે અશો જરથુષ્ટ્ર દ્વારા રચવામાં તથા ગવાયું હતું.
ધર્મ માટે પડકારો
સાસાનીદ સમયગાળા દરમિયાન, જરથોસ્તી ધર્મગુરૂઓએ ખ્રિસ્તી અને બૌદ્ધ ધર્મના પ્રચંડ પડકારોનો સામનો કરવો પડ્યો હતો તેમજ મઝદાક અને મણિ દ્વારા શરૂ કરાયેલા જરથોસ્તી સંપ્રદાયનો પણ સામનો કરવો પડ્યો હતો. ઘણા જરથોસ્તીઓએ આ સંપ્રદાયો અને ધર્મોમાં રૂપાંતર કર્યું અને કર્દીર જેવા ઉચ્ચ ધર્મગુરૂઓએ માત્ર આ વલણને રોકવામાં નહીં પરંતુ ધર્મભ્રષ્ટ જરથોસ્તીઓને મૂળ વિશ્વાસમાં પાછા લાવવામાં આગેવાની લીધી.
એક સમુદાય તરીકે, મૌખિક અને ધાર્મિક પરંપરા દ્વારા જરથોસ્તી ધર્મના મૂળને જીવંત રાખવા માટે આપણા ધર્મગુરૂઓ આદરણીય છીએ. સદીઓથી, જો આપણા ધર્મગુરૂઓએ અવેસ્તાને કંઠસ્થ ન રાખ્યો હોત, તો આપણી પાસે જરથુષ્ટ્રની ગાથા પણ ન હોત!
– નોશીર એચ. દાદરાવાલા